فرایند گام به گام تحلیل تم (تحلیل مضمون)

روش های مختلفی برای تحلیل تم (مضمون) وجود دارد که هر یک از آن ها، فرایندهای خاصی را دنبال می کند. در این مقاله، با ترکیب روش پیشنهادی کینگ و هاروکس (۲۰۱۰)، براون و کلارک (۲۰۰۶) و آتراید و استیرلینگ (۲۰۰۱)، فرایند گام به گام تحلیل گام و جامعی جهت تحلیل مضمون، عرضه می شود.

آموزش انجام تحلیل تم

فرایند تحلیل مضمون در قالب سه مرحله، شش گام و بیست اقدام معرفی می شود.

همان طور که در جدول ۱ آمده است فرایند کامل تحلیل مضمون را می توان به سه مرحله کلان تقسیم نمود:

۱: تجزیه و توصیف متن

۲: تشریح و تفسیر متن

۳: ادغام و یکپارچه کردن مجدد متن

در حالی که همه این مراحل با تفسیر و تحلیل همراه است اما در هر مرحله از تحلیل، سطح بالاتری از انتزاع به دست می آید.

فرایند تحلیل مضمون، زمانی شروع می شود که تحلیلگر به دنبال شناخت الگوهایی از معانی و موضوعات در داده ها باشد؛ البته ممکن است این کار در طول جمع آوری داده ها اتفاق بیفتد. نقطه پایان این فرآیند نیز تهیه گزارشی از محتوا و معانی الگوها و مضامین در داده ها است. همچنین، تحلیل، فرآیندی است که طی زمان شکل می گیرد و نباید با عجله اجرا شود. نوشتن نیز بخشی اساسی از این فرایند است که از همان گام اول شروع می شود و تا گام نهایی، تداوم می یابد.

در نمونه پروپوزال کیفی با رویکرد تحلیل تم (مضمون) می توانید به صورت کامل با شیوه نگارش پروپوزال های کیفی با این رویکرد آشنا شوید.

نکته مهم دیگر این است که در روش تحقیق کیفی، از مجموع های از خطوط راهنما استفاده می کنند و نه مجموع های از قوانین مشخص؛ این امر باعث انعطاف پذیری آن ها برای تناسب روش با سؤال ها و داده های تحقیق می شود. لذا این فرایند سه مرحله ای و رایج، تنها راه تحلیل مضمون نیست. از این رو، هر پژوهشگری با توجه به ماهیت و سؤالات تحقیق خود و با توجه به تصمیمات و ابزارهایی که به کار می برد می تواند از روش خاص خودش استفاده کند. همچنین، این فرایند، فرایندی خطی نیست زیرا تحلیل مضمون، مستلزم فرایندی رفت و برگشتی در کل مجموعه داده هاست.

جدول ۱–  فرایند گام به گام تحلیل مضمون و تحلیل شبکه مضامین

گام ۱: آشنا شدن با داده ها

هنگام شروع تحلیل مضمون، ممکن است خود پژوهشگر داده ها را جمع کند یا این که داده های تحقیق در اختیار او قرار گیرد. اگر خود پژوهشگر داده ها را (از طریق رسانه ها و منابع مختلف) جمع کند، به هنگام تحلیل، از دانش و مبنای تحلیلی اولیه برخوردار خواهد بود. اما مهم این است که پژوهشگر به گونه ای در داده ها غرق شود که با عمق و غنای محتوای آن ها کاملاً آشنا شود. غرق شدن در داده ها، مستلزم مطالعه و مرور مکرر داده ها به روشی فعال است.

پیشنهاد می شود حداقل یکبار قبل از شروع کدگذاری، کل داده ها مطالعه شود؛ در این حالت، به هنگام مطالعه متن، برخی از ایده ها و الگوها شناخته خواهد شد. این گام، ستون فقرات مراحل بعدی را شکل می دهد. در این گام است که ایده های خوبی درباره کدگذاری ها و الگوها شکل می گیرد. پس از این کار، پژوهشگر، آماده است فرایند کدگذاری را آغاز کند. لکن، کدگذاری در کل فرایند تحلیل صورت می گیرد و تعریف می شود.

گام ۲: ایجاد کدهای اولیه و کدگذاری

گام دوم، زمانی آغاز می شود که پژوهشگر، داده ها را مطالعه کرده و با آن ها آشنا شده باشد. همچنین، فهرستی اولیه از ایده های موجود در داده ها و نکات جالب آن ها، تهیه کرده باشد؛ لذا این گام، مستلزم ایجاد کدهای اولیه از داده هاست. در این گام، از کدها برای تقسیم داده های متنی به قسمت های فهمیدنی و استفاده پذیر مانند بند، عبارت، کلمه یا سایر معیارهایی که برای تحلیل خاص لازم است استفاده می شود. کدهای موجود در چارچوب کدگذاری، باید حد و مرز کاملاً مشخص و تعریف شده ای داشته باشد به گونه ای که تغییرپذیر و یا تکراری نباشد. همچنین، کدها باید محدود به قلمروی تحقیق باشد و به طور روشن بر موضوع، تمرکز داشته باشد تا از کدگذاریِ هر جمله از متنِ اصلی، اجتناب شود. این گام به لحاظ تفسیری حائز اهمیت است؛ اما تا این مرحله تکمیل نشده باشد نمی توان وارد مرحله بعد شد.

کدگذاری را می توان، دستی یا با نرم افزارهای رایانه ای انجام داد. همچنین، می توان با نوشتن یادداشت بر روی متن یا حواشی آن و یا با استفاده از مدادهای رنگی و ماژیک، داده های مورد نظر را برجسته کرد. همچنین، می توان از یادداشت های فهرست بندی شده و فیش های تحقیقاتی استفاده کرد. در صورت استفاده از نرم افزارهای رایانه ای می توان با انتخاب و نامگذاری هر بخش از متن، داده ها را کدگذاری کرد.

برخی توصیه های کلیدی به هنگام کدگذاری عبارت اند از:

الف: برای هر گونه مضمون یا الگوی بالقوه، کد در نظر گرفته شود؛

ب: بخش هایی از داده ها که برای کدگذاری انتخاب می شود کامل و دربرگیرنده داده های مرتبط باشد؛

ج: هر بخش از داده ها را می توان برای تعداد زیادی از مضامین مختلف که با آن تناسب دارد، کدگذاری کرد.

گام ۳: جست و جو و شناخت مضامین

گام سوم، وقتی شروع می شود که همه داده ها، کدگذاری اولیه و گردآوری شده باشد و فهرستی طولانی از کدهای مختلف در مجموعه داده ها، شناخته شده باشد. در این گام که به تحلیل در سطحی کلا نتر از کدها تمرکز دارد کدهای مختلف در قالب مضامین مرتب می شود و همه داده های کدگذاشتۀ مرتبط با هر یک از مضامین، شناخته و گردآوری می شود. اساساً در این مرحله، کدها تجزیه و تحلیل می شود و به نحوه ترکیب و تلفیق کدهای مختلف جهت تشکیل مضمون پایه، توجه می شود. در این مرحله می توان از شکل، نمودار، جدول، نقشه های ذهنی و یا نوشتن نام هر کد همراه با توضیح خلاص های از آن بر روی کاغذی جداگانه و قرار دادن آن در ستون مضمون مرتبط، برای مرتب کردن کدهای مختلف در قالب مضامین بهره گرفت.

در این مرحله ممکن است مجموع های از کدها به هیچ مضمونی اختصاص پیدا نکند و یا ممکن است از برخی کدها صرف نظر شود. برای چنین کدهایی می توان از مضمون سایر (تثبیت نشده) به طور موقت استفاده کرد تا در صورت بررسی مجدد، جایگاه مناسب آن ها در قالب مضامین تعیین شود.

با بررسی مجدد و پالایش بیشتر مضامین، سعی می شود تا مضامین، به اندازه کافی، خاص، مجزا و غیرتکراری و نیز به اندازه کافی، کلان باشد تا مجموعه ایده های مطرح شده در بخش هایی از متن را شامل شود. این امر باعث کاهش داده ها به مجموع های از مضامین مهم پذیرفتنی و کنترل پذیر می شود که مبین چکیده و خلاص های از متن اصلی است. در این گام می توان از ماتریس مضامین و تحلیل مقایس های نیز استفاده کرد.

گام ۴: ترسیم شبکه مضامین

گام چهارم وقتی شروع می شود که پژوهشگر، مجموع های از مضامین را پیشنهاد و بخواهد آن ها را پالایش کند. مضامینِ شناخته، منبع اصلی تشکیل شبکه های مضامین است.

طی این گام، مشخص خواهد شد که برخی مضامین پیشنهادشده، واقعاً مضمون نیستند (مثلاً اگر داده های کافی وجود نداشته باشد و یا داده های آن، خیلی متنوع باشد).

برخی مضامین با همدیگر همپوشانی دارد (مثلاً اگر دو مضمونِ جدا، یک معنی و مفهوم داشته باشد و با هم، مضمون واحدی، تشکیل دهند) و ممکن است لازم باشد سایر مضامین به مضامین جداگانه ای تفکیک شود. همگونی درونی و فقدان همگونی بیرونی را که پتون (۱۹۹۰) به عنوان عوامل دوگانه قضاوت درباره مضامین، پیشنهاد کرده است می توان در این جا به کار برد. داده های درون هر مضمون باید به لحاظ معنی و مفهوم، با هم انسجام و همخوانی داشته باشد و در عین حال باید تمایزات واضح و مشخصی میان مضامین مختلف وجود داشته باشد.

مضامین به دست آمده از متن در گروه های مشابه و منسجمی دسته بندی می شود. تصمیم گیری درباره نحوه گروه بندی مضامین، بر اساس محتوا و در صورت لزوم بر اساس مبانی نظری صورت می گیرد. باید توجه کرد که مضامینِ تحت هر شبکه باید به تعداد مناسب و درباره موضوعات مشابهی باشد. اگر مضامین، بسیار متنوع و متعدد و یا به موضوعات کاملاً متفاوت و متمایزی مرتبط باشد، باید چند گروه تشکیل شود. هر گروه از مضامین به مضمونِ فراگیرِ متمایزی منجر خواهد شد که مضامین پایه و سازمان دهنده مجزایی، آن را پشتیبانی می کند. به طور کلی، قاعده خاصی درباره تعداد مضامین تشکیل دهنده شبکه وجود ندارد اما طبق تجربه اگر تعداد مضامین از ۱۵عدد بیشتر باشد اجرای گام پنجم با مشکل مواجه خواهد شد. همچنین، اگر تعداد مضامین از چهار کمتر باشد، قضاوت درباره داده ها مشکل خواهد بود.

گام ۵: تحلیل شبکه مضامین

گام پنجم وقتی شروع می شود که پژوهشگر به شبکه مضامینِ رضایت بخشی رسیده باشد. در این حالت، می تواند مضامین پیشنهادشده جهت تحلیل داده ها را تعریف و تعدیل، و داده ها را بر اساس آن ها تحلیل کند. در این گام، شبکه های مضامین رسم شده، بررسی و تجزیه و تحلیل می شود. همان طور که قبلاً نیز اشاره شد، شبکه های مضامین، ابزاری برای تحلیل هستند، نه خود تحلیل. این شبکه ها به محقق کمک می کند تا به درک عمیق تری از معانی متون برسد و بتواند مضامین به دست آمده را تشریح کند و الگوهای آن ها را بشناسد. پس از ایجاد شبکه های مضامین، پژوهشگر باید مجدداً به متن اصلی، مراجعه و آن را به کمک این شبکه ها تفسیر کند.

مهم این است که پژوهشگر، در پایان این مرحله بتواند مضامین شناخته را به روشنی تعریف کند که چه هستند و چه نیستند. یک روش برای آزمون تعریف مضامین، این است که آیا می توان گستره و محتوای هر مضمون را در قالب دو جمله بیان کرد. اگر نشد، ممکن است لازم باشد آن مضمون، بیشتر تعدیل شود. پژوهشگر در این مرحله باید به مضامین خود، عنوان مشخصی بدهد و نام هایی را که در تحلیل نهایی خود می خواهد بیاورد ذکر کند. هر مضمون باید دارای نام مختصر و موجزی باشد تا به ذهن خواننده القا کند که آن مضمون درباره چه چیزی است.

گام ۶: تدوین گزارش

گام ششم، وقتی آغاز می شود که مجموعه کاملی از مضامینِ نهایی، فراهم شده باشد. در این مرحله، تحلیل و تدوین گزارشِ نهاییِ تحقیق، صورت می گیرد. هدف از نوشتن تحلیل مضمون این است که حکایت کامل و پیچیده موجود در داده ها را به گونه ای بیان شود که خواننده درباره اعتبار و صلاحیت تحلیل پژوهشگر، متقاعد شود. مهم این است که تحلیل، حکایت مختصر و منسجم و منطقی و غیرتکراری و جالبِ برآمده از داده ها را در قالب مضامین، عرضه کند. گزارش، باید شواهد کافی و مناسبی درباره مضامین موجود در داده ها فراهم کند و داده های کافی برای هر مضمون، عرضه شود.

در آخرین گام، استنتاج های همه شبکه ها، همراه با نظریه های مرتبط با آن ها، به طور خلاصه، برای تبیین مضامین، مفاهیم، الگوها و ساختارهای برجستۀ به دست آمده از متن استفاده می شود. هدف از این کار، بررسی مجدد سؤالات تحقیق و علایق نظری نهفته در آن هاست تا با بحث و بررسی عمیقِ الگوهای به دست آمده از تشریح متن، به سوالات اصلی تحقیق پاسخ داده شود.