معیارهای ارزیابی تحلیل تم (تحلیل مضمون)

به طور کلی، از معیارهای ارزیابی تحقیقات کیفی می توان برای ارزیابی تحلیل تم (مضمون) نیز استفاده کرد. بسیاری از پژوهشگران معتقدند که تحقیقات کیفی نیازمند معیارهای ارزیابی کیفی و مورد توافق همه است؛ البته، چنین معیارهایی باید با معیارهای تحقیقات کمی، متفاوت باشد.در این مقاله به صورت جامع به بررسی این موضوع پرداخته شده است.

لینکولن و گیوبا (۱۹۸۵)، چهار معیار کیفی جایگزین معیارهای تحقیقات کمیِ رایج پیشنهاد کرده اند:

 الف: اعتباربخشی به جای اعتبارسنجی

ب: انتقال پذیری به جای تعمیم پذیری

ج: انحراف پیگیری کردنی به جای اطمینان پذیری

د: صحه پذیری به جای بی طرفی

از آنجا که تحلیل مضمون، روش منعطفی است، پژوهشگر باید کاری را که انجام می دهد به طور شفاف و آشکار توضیح دهد و آنچه می گوید باید با آنچه انجام می دهد واقعاً همخوانی و انطباق داشته باشد. در این حالت، نظریه و روش باید به طور مرتب با هم به کار روند. خلاصه ای از معیارهای تعیین کننده کیفیت تحلیل مضمون خوب، در جدول ۱ آمده است.

در نمونه پروپوزال کیفی با رویکرد تحلیل تم (مضمون) می توانید به صورت کامل با شیوه نگارش پروپوزال های کیفی با این رویکرد آشنا شوید.

فرایند های ارزیابی تحلیل تم

کینگ و هاروکس (۲۰۱۰)، چهار فرایند را برای ارزیابی تحلیل مضمون پیشنهاد کرده که عبارت است از:

۱: استفاده از کدگذاران مستقل و گروه خبرگان:

استفاده از کدگذاری مستقل، فرایند رایجی برای ارزیابی و کنترل کیفیت تحلیل های مضمون است. در رویکرد پوزیتیویستی (اثبات گرایی) به پژوهش های کیفی، این امر مشابه محاسبه آماری قابلیت اطمینان درونی است که در تحلیل محتوای کمی یا مشاهده ساختاریافته صورت می گیرد. هدف کدگذاری مستقل، در اکثر موارد، اثبات روایی و پایایی تحلیل مضمون نیست بلکه کمک به پژوهشگر است تا به طور انتقادی درباره ساختار مضامین پیشنهادیِ خود و تصمیماتی که درباره کدگذاری گرفته است، فکر کند. این موضوع، وقتی برجسته تر می شود که مفروضات و انتظارات تحلیلگر باعث شود به بخش خاصی از داده ها، توجه و یا از بخش های دیگری صرف نظر کند. بنابراین، کدگذاری مستقل تا حد زیادی به عنوان راهی برای اجتناب از عدم عینیت تحلیلگر به کار می رود.

جدول ۱: معیارهای ارزیابی تحلیل مضمون

برای سنجش پایایی یا قابلیت اعتماد در بین کدگذاران مستقل، روش های مختلفی عرضه شده است. نئوندورف در کتاب خود، راهنمای تحلیل مضمون، چند روش را معرفی کرده که عبارت است از:

• توافق درصدی
• روش هولستی
• آلفای کریپندورف
• کاپای کوهن
• پای اسکات

چنانچه پژوهشگری بخواهد از کدگذاری مستقل استفاده کند باید سه تصمیم کلیدی بگیرد:

الف- در چه مرحله ای از تحلیل مضمون باید چنین کاری انجام گیرد؟

ب- چه چیزی باید از کدگذاران خواسته شود؟

ج- چه کسانی باید کدگذاری را انجام دهند؟

 به طور خلاصه، پیشنهاد می شود که در همه مراحل تحلیل مضمون و برای تعریف و تایید کدگذاری، از اعضای درون یا افراد بیرون تیم که آشنا با موضوع تحقیق و روش تحلیل مضمون باشند، استفاده شود. با این حال، روش بهتری که به زمان کمتری هم نیاز دارد این است که از نظرات گروهی از خبرگان که از دانش کافی درباره ابعاد و جنبه های مختلف موضوع تحقیق برخوردارند استفاده شود.

۲- دریافت بازخورد از پاسخ دهندگان:

 یکی دیگر از فرایندهای کاملاً رایج برای ارزیابی تحلیل های مضمون، خصوصاً درباره مصاحبه ها، دریافت بازخورد از پاسخ دهندگان تحقیق است. در این فرایند، پژوهشگر، نتایج تحلیل خود را در اختیار پاسخ دهندگان قرار می دهد و از آن ها می خواهد تا درباره میزان همخوانی و تناسبِ میان تفاسیر وی و تجارب خودشان، اظهار نظر کنند. چنین کاری، این فرصت را در اختیار پاسخ دهندگان قرار می دهد تا به طور جدی تر و قوی تری درباره مسائل مطرح شده، اظهار نظر کند. البته، پژوهشگر باید به طور واضح و شفاف، نتایج تحلیل خود را همراه با فرایند دستیابی به آن، برای پاسخ دهندگان توضیح دهد زیرا ممکن است آنها دانشی کافی، در زمینه روش تحلیل مضمون، نداشته باشند.

۳- به کارگیری تطابق همگونی:

مفهوم تطابق همگونی استفاده از روش های مختلف جمع آوری داده ها یا بهره گیری از منابع مختلف، جهت مطالعه پدیده ای خاص است. انواع مختلفی از تطابق همگونی در روش تحقیق کیفی پیشنهاد شده است اما دنزین چهار نوعِ متمایز آن را معرفی کرده است که عبارت است از:

الف- تطابق همگونی در داده ها: استفاده از منابع مختلف و متنوع داده در مطالعه ای واحد

ب- تطابق همگونی در روش شناسی: به کارگیری ترکیبی از روش های کیفی (مانند مصاحبه، مشاهده، گروه کانونی و پرسشنامه) و یا ترکیبی از روش های کمی و کیفی.

ج- تطابق همگونی در پژوهشگران: بهره برداری از چندین پژوهشگر و مقایسه نظام مند داده های آن ها (مانند استفاده از یک پژوهشگر داخلی و یک پژوهشگر خارجی جهت مقایسه رویکردهای داخلی و خارجی به موضوع).

د- تطابق همگونی در نظریه: استفاده از مدل های نظری مختلف جهت کسب درک مشترک از داده ها.

۴- عرضه توصیفی غنی و ثبت سوابق ممیزی:

منظور از توصیف غنی این است که پژوهشگر کیفی باید شرح مفصلی از پدیده مطالعه و بافت و زمینه آن عرضه کند تا خواننده بتواند راجع به همخوانی تفسیر و تحلیل پژوهشگر از داده ها، با آنچه در متن داده هاست قضاوت کند. توصیف غنی به خواننده کمک می کند تا نحوه دستیابی پژوهشگر را از داده ها به نتایج، به خوبی بفهمد.

 این موضوع را می توان با بیان جزئیات مربوط به فرایند اجرای تحلیل مضمون، همراه با رسم شکل و نمودار درباره نحوه شکل گیری و تکامل مضامین در طی تحقیق، تقویت کرد. این جزئیات ثبت سوابق ممیزی را نشان می دهد که طبق آن، فرایند تکامل و توسعه اندیشه پژوهشگر، هم زمان با اجرای تحقیق، به طور مستند، ثبت می شود.