اقدام پژوهی

اقدام پژوهی ابزاری در راستای ایجاد معانی و ارتقای درک در موقعیت های اجتماعی پیچیده، و ارتقای کیفیت تعاملات و عملکرد انسان در آن موقعیت ها است. اقدام پژوهی یکی از واژه هایی است که امروزه به کرات در چرخه آموزشی شنیده می شود، اما تعاریف متعددی برای آن وجود دارد. مرور متون نشان می دهد که نویسندگان متعددی به این مفهوم اشاره داشته و دسته بندی های متعددی برای آن ذکر نموده اند و از مدل ها، انواع، رویکردها، تیپولوژی ها، تاکسونومی یا دیدگاه های اقدام پژوهی نام برده اند. به طور کلی واژه اقدام پژوهی چتری است که در بر گیرنده طیفی از سنت های تحقیق است، و در زیر این چتر چندین متدولوژی تثبیت شده وجود دارد.

تعاریف، سنت ها و مدل های مختلفی برای اقدام پژوهی وجود دارد، بنابراین زمانی که محقق تصمیم به انجام اقدام پژوهی می گیرد در ابتدا باید سنت/رویکرد مورد نظر خود (تکنیکی، عملی، ازادی بخش) و سپس متودولوژی مناسب را انتخاب کند. در واقع هر یک از رویکردهای اقدام پژوهی دارای متدولوژی هایی هستند که متدولوژی ها و متدهای متفاوت را می توان به روش های کمی متفاوت در هر یک از این سنت ها به کار برد.

اقدام پژوهی در کنار روش های تحلیل تم (مضمون)، گراندد تئوری (نظریه داده بنیاد)، پدیدارشناسی، روایت پژوهی (تحلیل روایت) و فرامطالعه، یکی از مهمترین رویکردها در روش تحقیق کیفی می باشد.

تعریف اقدام پژوهی

تعاریف زیادی برای اقدام پژوهی وجود دارد. به عنوان مثال الیوت (Elliot) آن را به صورت “مطالعه یک موقعیت اجتماعی با دید بهبود کیفیت عملکرد در آن موقعیت” تعریف می کند. کمیس (Kemmis) و مک تاگرت (McTaggart) می گویند “اقدام پژوهی به طور یکسان با تغییر افراد و فرهنگ گروه ها، مؤسسات و جوامعی سر و کار دارد که به آن متعلق اند”.

کمیس و مک تاگرت اظهار می کنند “اقدام پژوهی یک نوع تحقیق خود-تأملی جمعی (Collective self- reflective) است که به وسیله مشارکت کنندگان در موقعیت های اجتماعی به منظور ارتقای منطق و عدالت عملکردهای آموزشی یا اجتماعی آن ها و نیز درک آن ها از این عملکردها و موقعیت هایی که در آن این عملکردها انجام می شود صورت می گیرد. این تعریف اهمیت جنبه های تأمل و مشارکت را که منجر به تغییراتی در جهان مشارکت کنندگان می شود مطرح می کند. در واقع تأمل، به ویژه تأمل انتقادی روی فرایند و نتایج، یک بحث لاینفک ماهیت چرخه ای اقدام پژوهی است.

به هر حال اقدام پژوهی اغلب به عنوان یک فرایند تعاملی مستلزم عملکرد محقق و مشارکت کنندگان با هم روی یک چرخه خاص از فعالیت ها شامل تشخیص مسأله، مداخلات و یادگیری تأملی تعریف می شود. این فعالیت ها به سمت یک فرد، یک گروه، یک مؤسسه یا یک جامعه بزرگتر در یک موقعیت خاص جهت دهی می شود. اقدام پژوهی می تواند به طور همزمان برای حل مسأله، توسعه تئوری و ارتقای شایستگی ها به کار رود. در این روش، محقق عملکردها یا افراد را ارتقاء می دهد و یا تحقیق به تغییر عملکرد و مشارکت کنندگان منجر میشود. این روش مستلزم شناسایی دلایل اقدام (که به ارزش های محقق مربوط است) و جمع آوری و تفسیر داده ها برای نشان دادن دلایل و ارزش هایی که پذیرفته و انجام شده اند است. محیط به اقدامات انجام شده در جهت یافتن راه حل یک مشکل معنا می دهد و نتایج می تواند با تکرار تحقیق یا با مطالعه چند موردی تأیید شود. هرچند اقدام پژوهی شباهت هایی با سایر انواع تحقیق دارد و منجر به تولید دانش و نیز شواهدی برای حمایت از این دانش، واضح کردن فرایند تحقیق که از طریق آن دانش پدید آمده و ارتباط داشتن با دانش موجود می شود؛ تفاوت هایی نیز با سایر روش ها دارد. اقدام پژوهی نیازمند اقدام به عنوان بخش لاینفک فرایند تحقیق است.

 سنت های اقدام پژوهی

مفاهیم مورد استفاده برای اقدام پژوهی متفاوتند. مرور متون نشان می دهد که به طور کلی واژه اقدام پژوهی چتری است که در بر گیرنده طیفی از سنت های تحقیق است و در زیر این چتر چندین متدولوژی تثبیت شده وجود دارد. هر یک از این متدولوژی ها بر اساس تعدادی روش (متد) به منظور جمع آوری و تفسیر اطلاعات شکل گرفته اند. به هر حال، در حالی که مدل ها از لحاظ روش های مختلف متفاوتند، اما در مراحل جمع آوری داده ها، تحلیل و انجام اقدام معمولاً تمرکز آنها به طور مشترک است. همه انواعی که این افراد لیست نموده اند در واقع ۳ نوع سنت اقدام پژوهی را منعکس می کنند که نسبتاً ساده است و عبارتند از:

• اقدام پژوهی تکنیکی
• اقدام پژوهی عملی
• اقدام پژوهی آزادی بخش

اقدام پژوهی تکنیکی

مستر به نقل از مک کرنان می نویسد حامیان اولیه اقدام پژوهی مانند لیپیت و رادکه، لوین، کوری، تابا و نوئل یک روش علمی حل مسأله را بیان کرده اند. اقدام پژوهی تکنیکی یک سنت تحقیق علمی برای حل مشکلات عملی و اجتماعی و تست تئوری ها در عمل است. مشکلات تحقیق از پیش تعیین می شوند و هدف ارتقای عملکرد از طریق ارتقاء مهارت های عملی مشارکت کنندگان و نیز تست یک مداخله ویژه برای تغییر بر اساس چارچوب تئورتیک از قبل تعیین شده است. در این نوع اقدام پژوهی رفتار مشارکت کنندگان به صورت عینی و قابل بررسی در نظر گرفته می شود و می تواند قابل تعمیم و قابل پیش بینی باشد. بعد از جلب موافقت افرادی که قرار است به واسطه همکاری در اجرای مداخلات و کمک به جمع آوری داده درگیر تحقیق شوند، محقق مشکل را شناسایی می کند و یک مداخله ویژه را طراحی می نماید.

ماهیت مشارکت بین محقق و مشارکت کنندگان، تسهیل کننده و تکنیکی است. جریان ارتباط در این نوع تحقیق به طور اولیه بین تسهیل گر (پژوهشگر) و گروه است، به طوری که بتوان ایده ها را به گروه منتقل کرد. از طریق کاربرد متودولوژی مناسب که مستقل از محقق است می توان سوگرایی محقق را کاهش داد یا حذف نمود.

اقدام پژوهی عملی

سنت اقدام پژوهی عملی برای ارتقا عملکرد توسط توسعه و کاربرد دانش و خرد فردی مشارکت کنندگان به کار می رود. در یک پروژه اقدام پژوهی عملی، مشکلات تحقیق در موقعیت تعریف می شوند. در این روش، محقق و افراد مشارکت کننده دور هم جمع می شوند تا مشکلات بالقوه را شناسایی، علل زیربنایی را مشخص و مداخلات ممکن را تعیین نمایند. هدف اصلی، درک عملکردها برای رسیدن به درک متقابل در جهت حل مشکلاتی است که با فرایند کار (نه دستیابی یا محصولات نهایی تحقیق) در ارتباط هستند، گویی در این روش حل مشکلات فوری، محور اصلی تحقیق است. به علاوه، هدف ایجاد تغییر در مورد نحوه احساس، تفکر و رفتار مشارکت کنندگان است. در اقدام پژوهی عملی تفاوت ها توسط افرادی بیان می شود که یک درک جدید از عملکرد خود به دست آورده اند. یعنی افرادی که در رویکرد مشارکتی متقابل در اقدام پژوهی درگیر می شوند درک جدیدی از عملکرد خود دارند و تغییراتی که اجرا می شوند معمولاً پایدارترند. به هر حال تغییرات معمولاً به افرادی که مستقیماً در فرایند تغییر مشارکت می کنند اتصال دارد و بنابراین زمانی که این افراد سازمان را ترک می کنند یا افراد جدید به سازمان وارد میشوند این مداخلات مدت زمان زیادی باقی نمی ماند. جریان ارتباط در این نوع اقدام پژوهی باید بین هر عضو گروه و تسهیل گر (پژوهشگر) برقرار باشد.

اقدام پژوهی آزادی بخش

این روش بر اهمیت مشارکت و دینامیک های گروهی در طول فرایند تحقیق تأکید می کند و تحقیق به عنوان یک نوع اقدام اجتماعی محسوب می شود. سنت اقدام پژوهی آزادی بخش مستلزم درگیری کامل همه افراد ذینفع مهم در سیستم آموزشی یا اجتماعی (شامل محقق، افراد حرفه ای آن سیستم، سیاست گذاران، مددجویان یا فراگیران و اعضای جامعه) است. اقدام پژوهی آزادی بخش، آزاد کردن مشارکت کنندگان در اقدام از دیکته، اجبار، سنت، مسائل قبلی، عادت و تهدید و خود -فریبی است. این تحقیق بر روی عملکردها، ساختارهای سازمانی و تئورتیکال و ارتباطات اجتماعی ویژه که آن را حمایت می کنند انجام می شود. اقدام پژوهی آزادی بخش بر اهمیت مشارکت اعضای سازمان به عنوان یک شرط برای دستیابی به موفقیت تأکید می کند. هدف اقدام پژوهی آزادی بخش کمک به افراد برای شناسایی و واضح کردن مشکلات اساسی، دستیابی به آزادی متقابل (به وسیله افزایش آگاهی جمعی آن ها)، تأکید بر پیش فرض ها و ارزش ها، درگیر کردن افراد در تأمل انتقادی عملکردها و قوانین نانوشته آن ها است.

اقدام پژوهی آزادی بخش هوشیاری انتقادی را افزایش می دهد که این امر خود را در اقدامات عملی و خط مشی برای ارتقاء و تغییر نشان می دهد. محققی که از این روش استفاده می کند دو هدف را دنبال می نماید:

الف: افزایش نزدیکی بین مشکلات واقعی  (که افراد با آن روبرو می شوند) و تئوری مورد استفاده برای توجیح و حل آن ها

ب: کمک به افراد در شناسایی مشکلات اساسی به وسیله افزایش آگاهی جمعی آن ها

این نوع اقدام پژوهی مستلزم این است که مشارکت کنندگان هم به عنوان نمونه و هم به عنوان همکاران تحقیق باشند. فالس-بوردا و راهمان، ویته، پدرسون و همکاران، کمیس و مک تاگرت، وایت، ناری و فلوئریچ معتقدند وجود مشارکت کنندگان صرفاً به عنوان مشاور یا مشتری-پاسخ گو کافی نیست، بلکه باید جزء لاینفک تحقیق باشند. هدف آن ایجاد تفاوت در زندگی روزمره افراد در جایگاه لوکال آن ها است. به گفته ماگویر به طور خلاصه می توان گفت که این روش “کاوش کردن در حال ایستادن” است. در این روش، در یک رویکرد اعضای جامعه فعالانه در کل تحقیق از مفهوم پردازی تحقیق تا ارزشیابی و تشخیص محیط اجتماعی و انتخاب راهکارهای توسعه درگیر هستند و نقش محقق تسهیل تغییر اجتماعی است.

رویکرد دوم به کل جامعه می پردازد و به «نیاز به تغییر» که در یک جامعه رخ داده است می نگرد. تحقیق بر اساس مصاحبه و فوکو سگروپ و با هدف ایجاد یک برنامه استراتژیک و ایجاد فرصت برای اعضای جامعه است که در مورد فرایند حل مشکل بازخورد بدهند.

مقایسه سنت های اقدام پژوهی

با توجه به موارد فوق به نظر می رسد که اکثر انواع اقدام پژوهی را می توان روی یک طیف قرار داد که نشان می دهد انواع مختلف اقدام پژوهی از لحاظ متدولوژی با هم تفاوتی ندارند؛ بلکه تفاوت آن ها در پیش فرض های زیربنایی آنها و دیدگاه/جهان بینی مشارکت کنندگان است. یکی از تفاوت ها در طول طیف میزان همکاری (نوع مشارکت) در تحقیق و نیز توزیع قدرت است. در خصوص میزان همکاری می توان گفت که در اقدام پژوهی تکنیکی مشارکت کنندگان در نقش پاسخ گو و نمونه هستند. در اقدام پژوهی عملی نقش آنها مشاور و مشارکت کننده و همکار است و در نوع آزادی بخش آن ها به عنوان همکار محقق و همکاران عامل تغییر هستند.

گراندی در مورد مفهوم قدرت در انواع مختلف اقدام پژوهی می نویسد در اقدام پژوهی تکنیکی منبع قدرت برای اقدام، ایده است و از آنجایی که ایده اغلب متعلق به تسهیلگر (پژوهشگر) است این تسهیل گر (پژوهشگر) است که قدرت در پروژه را کنترل می کند. در اقدام پژوهی عملی (مانند نوع سازمانی و حرفه ای) قدرت مستلزم به اشتراک گذاشتن بین یک گروه از مشارکت کنندگان هم تراز است. به هر حال هنوز تأکید روی قدرت فردی برای اقدام است. در اقدام پژوهی آزادی بخش مشارکت کنندگان از فشارهای سرکوبگر مرسوم آزاد هستند. قدرت در گروه (نه در افراد گروه، و نه در تسهیل کننده) واقع شده است. فرد متخصص تعدیل کننده فرایند است و مسؤولیت و همکاری برابر با مشارکت کنندگان دارد گراندی اظهار می کند که اغلب تغییر در ارتباطات قدرت در گروه است که موجب یک شیفت از یک نوع اقدام پژوهی به نوع دیگر می شود.

متدولوژی های اقدام پژوهی

هریک از سنت ها دربرگیرنده چندین مدل است که توصیف هریک از آن ها در این مقاله آموزشی مقدور نمی باشد، اما به طور خلاصه می توان گفت که، اگر چه هر یک از مدل های فوق از واژه های متفاوتی استفاده کرده اند اما در جوهره خود شامل کاربرد داده ها برای عمل یا واکنش به یک مشکل تعریف شده هستند. مطابق مدل های فوق، میتوان اقدام پژوهی را به صورت فرایندی مارپیچی خلاصه نمود که برنامه ریزی، اقدام، جمع آوری، مشاهده، تامل، ارزشیابی را به شیوه ای تسهیل میکند که تحلیل، واکنش و نظامدار اما قابل انعطاف است. این چرخه های مارپیچی تحقیق است که اقدام پژوهی را تعریف میکند.

 به طور خلاصه می توان گفت اقدام پژوهی با یک سؤال شروع می شود و برنامه ای برای تولید یک طرح، برای اقدام برای کاوش و پرداختن به سوال به کار می رود. سپس این برنامه اجرا می شود و عملکرد مورد مشاهده قرار می گیرد و بر آن تامل می شود. سپس یافته های این چرخه بر چرخه بعدی اثر میگذارد که در عوض با یک طرح دیگر شروع می شود. این چرخه برنامه ریزی، عمل، مشاهده، تا جایی ادامه می یابد که مشارکت کنندگان به طور رضایتبخش به مشکل پرداخته باشند. در شروع می توان انتظار سؤالات غیردقیقی را داشت که به پاسخ های غیر دقیق منجر میشود. به هر حال این پاسخ های غیر دقیق میتواند به تعریف مجدد سوالات و شناسایی مناسبترین روش برای تحقیق منجر شود. هر یک از این چرخه ها به عنوان یک گام در جهت عملکرد و تحقیق واضح تر عمل می کند.

گام اول: برنامه ریزی

محققان از گام اول برای برنامه ریزی نحوه تغییر یا نحوه پرداختن به یک موضوع خاص استفاده می کنند. در این گام محققان سؤالات پژوهشی خود را تهیه میکنند. مک نیف یک نقطه شروع مشترک برای اقدام پژوهی مطرح میکند. آن «تمایل به ارتقا» است. آن بعد از اقدام پژوهی که آن را از تامل غیر رسمی روی عملکرد روزانه فرد مجزا میکند ریگور/دقتی است که با آن داده ها جمع آوری و تحلیل میشوند. برنامه ریزی، سازنده است و در طول بحث میان مشارکت کنندگان شکل میگیرد. برنامه باید به طور انتقادی به بررسی اقدام هر یک از مشارکت کنندگان بپردازد و شامل ارزشیابی تغییر نیز باشد.

گام دوم: عمل

محققان گام دوم را برای انجام اقدام و آزمایش روش هایی که ممکن است منجر به راه حل شود انجام میدهند. اقدام زمانی صورت میگیرد که برنامه اجرا میشود و امید به ارتقاء موقعیت اجتماعی رخ میدهد. این اقدام باید سنجیده و استراتژیک باشد. در این جا است که اقدام پژوهی مشارکتی از سایر انواع تحقیق متمایز میشود که در آن اقدام یا تغییر در واقعیت رخ میدهد و نه در یک محیط آزمایشی.

گام سوم: مشاهده

گام سوم (مشاهده) برای جمع آوری داده ها حائز اهمیت است. مشاهده، بخش تحقیقی اقدام پژوهی است که در آن تغییرات بر اساس سرفصل برنامه ریزی شده مورد مشاهده قرار میگیرد تا اثرات آن و زمینه موقعیت بررسی شود. در این لحظه میتوان از ابزارهایی مانند پرسشنامه استفاده کرد تا تضمین شود که روش های علمی مناسب دنبال شده اند و نتایج دارای معنا هستند. اغلب مشاهده و اقدام به طور همزمان انجام میشود.

گام چهارم: تامل

گام چهارم برای تأمل بر برنامه، اقدام و مشاهدات به کار میرود. بعد از این تأمل هدایت شده، محققان برنامه اولیه را بر اساس داده ها بازنگری و برنامه ریزی میکنند و سپس از طریق این چرخه مارپیچی اقدام، مشاهده، تأمل پیش میروند. این فرایند اقدام پژوهی یک بررسی تعمدی و مبتنی بر نتایج است که به صورت فردی یا گروهی هدایت میشود. در طول فرایند تحقیق، اعضای گروه دفتر کارهایی تهیه می کنند که در آن فرایند در حال پیشرفت کار را مشاهده و یا روی آن تأمل می کنند. این دفاتر میتواند به عنوان منبعی برای تحلیل نیز به کار رود. پروژه اقدام پژوهی تنها زمانی تحقیق میشود که از روش های علمی مناسب برای جمع آوری و تحلیل داده ها استفاده شود.