تحلیل عاملی (Factor Analysis) (FA)

تحلیل عاملی (Factor Analysis) یکی از مهمترین روش های آماری جهت شناسایی عوامل اصلی و اساسی است. به عبارت دیگر از این تحلیل جهت کاهش متغیرها در یک مدل آماری استفاده می شود. در این تحلیل هر یک از متغیرهای اصلی به وسیله ترکیب خطی از عامل‌ها بازسازی می شوند. تعداد این عامل‌ها بسیار کمتر از تعداد متغیرهای اصلی است. در تحلیل عاملی همبستگی درونی تعداد زیادی از متغیرها سنجیده می شود و در نهایت در قالب عامل های کلی محدودی دسته بندی می شوند. این روش پس از استخراج حداکثر واریانس مشترک از همه متغیرها، آنها را در یک امتیاز یا عامل مشترک قرار می‌دهد. بر این اساس عامل یا فاکتورها می‌توانند نماینده‌ای برای تغییرات مدل به جای متغیرها باشند. در مدل‌سازی به جای متغیرهای معمول می‌توان از عامل‌ها استفاده کرد. گاهی به عامل‌های حاصل از تحلیل عاملی، متغیر پنهان (Latent Variable) نیز گفته می‌شود.

تحلیل عاملی کاربردهای مختلفی در تحلیل داده ها دارد که مهمترین آن ها به شرح زیر است:

1. دستیابی به ابعادی که به صورت پنهانی در مجموعه وسیعی از متغیرها وجود دارند ولی به آسانی قابل مشاهده نمی باشند. این نوع تحلیل عاملی به تحلیل عاملی نوع R معروف است.
2. ابداع روشی برای ترکیب و تلخیص تعداد زیادی از افراد در گروه های مختلف در درون یک جامعه بزرگ. این روش به تحلیل عاملی نوع Q معروف است.
3. شناسایی متغیرهای مناسب از بین مجموعه ی وسیعی از متغیرها به منظور استفاده در تحلیل های بعدی رگرسیون چندگانه یا تحلیل تشخیصی.
4. ایجاد مجموعه کوچک و کاملا جدیدی از متغیرها که به طور کامل به جای متغیرهای اصلی در تحلیل های بعدی رگرسیون یا تحلیل تشخیصی مورد استفاده قرار گیرد.

در این تحلیل، هدف اصلی بررسی و تعیین رابطه متغیر پنهان و آشکار می باشد. بنابراین هدف بررسی روابط متغیرهای پنهان نیست و بر خلاف بسیاری از تحلیل های آماری، متغیرهای مستقل و وابسته و … وجود ندارد. به طور معمول تحلیل عاملی به دو دسته کلی با مقاصد اکتشافی و مقاصد تاییدی تقسیم می شود. اینکه کدام یک از این دو روش باید در تحلیل عاملی به کار رود مبتنی بر هدف تحلیل داده ها می باشد.

تحلیل عاملی اکتشافی (Exploratory factor analysis) (EFA)

در صورتی که مدلی از پیش ‌تعیین شده برای ساخت عامل‌ها در اختیار نباشد یا به عبارتی سرنخی برای ایجاد عامل‌ها وجود نداشته باشد، از رویکرد تحلیل عاملی اکتشافی استفاده می شود. در این روش پژوهشگر به دنبال بررسی داده‌های تجربی به منظور کشف و شناسایی شاخص‌ها و نیز روابط بین آن ها می باشد. این تحلیل علاوه بر آنکه ارزش تجسسی یا پیشنهادی دارد می‌تواند ساختارساز، مدل ساز یا فرضیه ساز نیز باشد. تحلیل اکتشافی را به هنگام انجام پایان نامه ارشد و رساله دکترا معمولا با استفاده از نرم‌افزار SPSS انجام می دهند. جهت دانلود این نرم افزار می توانید به مقاله نرم افزار تحلیل آماری SPSS اس پی اس اس به همراه آموزش نصب و فعالسازی رجوع کنید.

شکل تحلیل عاملی اکتشافی

تحلیل عاملی تائیدی (Confirmatory factor analysis) (CFA)

در این رویکرد ساختار عوامل و متغیرها از قبل مشخص و تعیین شده است و با استفاده از تحلیل عاملی تائیدی، این ساختار تایید یا رد می شود. این روش در واقع یک مدل آزمون تئوری است که در آن پژوهشگر تحلیل خود را با یک فرضیه قبلی آغاز می‌کند. تحلیل عاملی تائیدی (Confirmatory factor analysis) (CFA) بعد از مشخص کردن عامل های پیش تجربی، از طریق تعیین برازندگی مدل عاملی از پیش تعیین شده، تطابق بهینه ساختارهای عاملی مشاهده شده و نظری را برای مجموعه داده‌ها آزمون می‌کند. از اینرو، CFA، مورد ویژه‌ای از مدل سازی معادلات ساختاری (SEM) می باشد. این تحلیل با استفاده از نرم‌افزار لیزرل یا ایموس قابل انجام است. از آنجایی که در روش حداقل مربعات جزئی از مدل اندازه‌گیری به عنوان بخشی از مدل اصلی استفاده می‌شود، در واقع نرم افزار PLS امکان محاسبه تحلیل عاملی تائیدی را ندارد. با این حال بسیاری از محققان از نرم افزار PLS نیز برای انجام CFA استفاده می کنند. جهت دانلود این نرم افزارها می توانید به مقاله های نرم‌ افزار Smart PLS 3 به همراه لایسنس و فعالسازی، نرم افزار آموس Amos به همراه آموزش نصب و فعالسازی و نرم افزار لیزرل Lisrel به همراه آموزش نصب و فعالسازی رجوع کنید.

شکل تحلیل عاملی تائیدی