سوال و فرضیه تحقیق، بیان‌کننده هدف در قالب مجموعه‌ای از پرسشگری‌ها یا پیش‌گویی‌هایی می باشد که بعدا مورد مطالعه قرار خواهد گرفت. «فرضیه» یکی از عناصر بنیادین تحقیق است که محقق در آغاز فعالیت پژوهشی خود با آن روبه‌رو می‌شود. در روش های آماری و تصمیم گیری چندمعیاره، محقق پس از طرح مسئله، و پیش از آنکه به پاسخ مستند و مستدل خود بپردازد، به بیانی موقت و حدسی نیاز دارد تا مسیر پژوهش و فعالیت‌های علمی خود را جهت و سامان دهد. همچنین برگزیدن فرضیه مناسب، از توانایی و شایستگی پژوهشگر برای تحقیق حکایت دارد. کیفیت و سطح مطلوبیت فرضیه وابسته به مطالعات و اطلاعات بسنده در زمینه تحقیق است. اساساً اگر محقق شرایط لازم برای کار علمی در حوزه مربوط را دارا باشد، فرضیه‌پردازی در باب مسئله تحقیق امری طبیعی و گریزناپذیر است. فرضیه به گردآوری داده‌ها و تنظیم پرسشنامه تحقیق جهت می‌دهد. فرضیه به ما می‌گوید چه شیوه‌ای را در پیش بگیریم و چه داده‌هایی را گردآوری کنیم. بنابراین می‌تواند به مقدار زیادی از اتلاف وقت و تلاش محقق جلوگیری کند.
روش‌شناسان بر چند مؤلفه در تعریف فرضیه تأکید می‌ورزند. نخستین چیزی که در تعریف فرضیه به‌چشم می‌خورد، تبیینی است ارتجالی که شخص محقق درباره نوع روابط بین دو متغیر ابراز می‌کند. در اینجا چند مورد از تعاریف یادشده را بیان می‌کنیم:
- «فرضیه حدسی است عالمانه درباره ارتباط میان دو متغیر یا بیشتر»؛
- «فرضیه بیان فرضی رابطه بین دو یا چند متغیر است. فرضیه‌ها همیشه به صورت جمله خبری هستند و متغیرها را به صورت کلی یا اختصاصی به متغیرهای دیگر مربوط می‌سازند»؛
- «فرضیه پاسخی غیرقطعی به مسئله پژوهشی است که بیان‌کننده شکلی از رابطه بین متغیرهای مستقل و وابسته است»؛
- «فرضیه می‌تواند به‌منزله رابطه‌ای فرضی بین دو یا چند متغیر تعریف شود که در قالب عبارات قابل آزمون مطرح شده‌اند»؛
- «فرضیه یک بیان مبتنی بر حدس یا پیشنهاد موقتی درباره روابط بین دو متغیر است. پژوهشگر پس از بررسی پیشینه پژوهشی، درباره روابط بین متغیرها یا سازه‌های مشخص حدس می‌زند»؛
- «فرضیه بیان ساده انتظارات محقق نسبت به رابطه بین متغیرهای موجود در مسئله است…».
سوال تحقیق پرسش مشخصی می باشد که پژوهش قرار است به آن پاسخ دهد. سوال پژوهش به صورت شفاف به آنچه در پژوهش علمی و یک تحقیق اکتشافی مشخص می شود اشاره می کند. این سوال اغلب به موضوع یا مشکلی می پردازد که از طریق تجزیه و تحلیل و تفسیر داده ها، در نتیجه گیری مطالعه به آن پاسخ داده خواهد شد. سوال پژوهش حوزه و محدوده تحقیق را مشخص می کند و مانند فرضیه حدس علمی نمی زند. سوال تحقیق به حل مساله، افزودن نظریه یا بهبود عملکرد فعلی کمک خواهد کرد و مساله اصلی تحقیق در قالب سوالات، تخصصی می شود.
چه زمان از سوال و چه زمان از فرضیه استفاده کنیم؟
در هنگام انجام پایان نامه ارشد و رساله دکترا و مقالات، محقق با این چالش روبرو می شود که کجا فرضیه لازم است و کجا لازم نیست. آنچه در عمل شاهدیم این است که در بسیاری از فرم‌های مربوط به طرح تحقیق، مخصوصا هنگام استفاده از آزمون های پارامتریک و آزمون های ناپارامتریک از محقق خواسته شده که فرضیه یا فرضیه‌های خود را بیان کند؛ به‌گونه‌ای که اگر این کار صورت نگیرد، نقصی برای تحقیق به‌شمار می‌آید و طرح بازگشت داده می‌شود.
این در حالی است که به نظر می‌رسد «فرضیه» برای همه تحقیقات لازم نیست و در بعضی موارد باید به پرسش تحقیق بسنده کرد. فرضیه (پاسخی که محقق ارتجالاً، و تنها با تکیه بر دانش و تجارب خود، درباره نوع رابطه بین متغیرها یا تبیین آنها ارائه می‌کند) در مواردی نه تنها ضرور است، به‌گونه طبیعی در ذهن محقق وجود دارد؛ و در مواردی نه‌تنها لازم نیست، اساساً تصور یا فرض صحت ندارد. به عبارتی دیگر:
- در تحقیقاتی که برای کشف روابط بین پدیده‌ها یا تبیین و علت‌یابی پدیده‌هاست فرضیه لازم است؛ البته به این شرط که مسئله از پیشینه مطالعاتی و ادبیات تحقیق برخوردار باشد. به عبارت دیگر، تحقیقات اکتشافی فرضیه‌بردار نیست و امکان ارائه فرضیه منتفی است؛
- در تحقیقات توصیفی، هرچند می‌توان فرضیه داد، لکن نیازی به این کار نیست.
بنابراین هرگاه محقق درصدد حل مسئله‌ای از نوع رابطه میان دو یا چند متغیر است، فرضیه به‌کار می‌آید؛ اما در مواردی که کاری به رابطه میان متغیرها نداریم، بلکه تنها برای کشف وضعیت یک متغیر جست‌وجو و کاوش می‌کنیم، فرضیه ضروری نیست. برای مثال، اگر محققی بخواهد جمعیتی را سرشماری کند، نیازی به ارائه فرضیه نیست. کافی است پرسش را طرح کند و برای پاسخ آن وارد صحنه عمل شود. در شکل زیر مولفه های مربوط به گزاره تحقیق مشخص شده است:
در تحقیقات نظری، و به قولی کتابخانه‌ای نیز می‌توان سراغ فرضیه را گرفت؛ مثلا اگر بناست علت شکست مسلمین در جنگ احد را کشف کنیم، بی‌تردید بدون فرضیه نیستیم؛ یا اگر مفسری بخواهد دیدگاه قرآن در باب علل و عوامل شکست و انحطاط جوامع را ارزیابی کند حتماً فرضیه دارد؛ اما هرگاه مفسری بخواهد ارزش و جایگاه معنوی پیامبران از نگاه قرآن را مطالعه کند یا مراد خداوند از یک واژه (مثلاً صعید) را به دست آورد، نمی‌توان و نباید انتظار فرضیه را داشت. همچنین اگر مورخ بخواهد در باب نام‌ها و ویژگی‌های افراد در تاریخ پژوهش کند و هر وقت مایل باشد دیدگاهی ویژه را در تاریخ رصد کند، نیازی به فرضیه ندارد.
در چنین مواردی به طرح پرسش و سپس پیگیری پاسخ آن بسنده می‌شود. این بدان جهت است که در چنین مواردی مسیر واحد مشخصی برای پاسخ دادن به مسئله هست و پیگیری آن در یک مسیر واحد کافی است. به عبارت دیگر ضرورت فرضیه و عدم آن در تحقیقات بیش از آنکه به روش تحقیق بستگی داشته باشد به نوع مسئله بستگی دارد. انتخاب سوال و فرضیه پایه و اساس آزمون های آماری می باشد که در پروپوزال طرح آن شکل می گیرد. جهت آموزش کامل نحوه نگارش پروپوزال های دانشگاهی می توانید به محصول پکیج آموزش جامع پروپوزال نویسی (تکنیک های طلایی + نمونه پروپوزال های تایید شده دانشگاهی) رجوع کنید.
نحوه تدوین فرضیه تحقیق
همانطور که گفته شد، محقق با نوشتن فرضیه به نوعی نتایج پژوهش خود را پیش بینی می کند. البته این پیش بینی نباید باعث شود که محقق در بیان نتایج غرض‌ورزی کند یا از گزارش نتیجه واقعی خودداری کند. در اینجا به مهمترین نکات لازم جهت تدوین فرضیه پرداخته می شود:
در ویژگی‌های فرضیه گفته‌اند باید اختصاصی یا ویژه باشد. توضیح اینکه فرضیه نمی‌تواند به کلیت برگزار شود و مثلاً بگوییم X با Y رابطه دارد؛ بلکه باید بیان شود که این رابطه مثبت یا منفی است و اینکه این رابطه در چه شرایط ویژه‌ای مشاهده می‌شود. بنیان فرضیه در بیان رابطه میان دو متغیر است و آنچه فرضیه را فرضیه می‌کند نوع رابطه است؛ اما اینکه فرضیه‌ای از اساس به رابطه نپردازد، با فرض و تعریفی که از فرضیه ارائه می‌کنند سازگار نیست؛
مثال‌هایی که برای فرضیه می‌آورند نیز ادعای مزبور را تأیید می‌کند. فرانکفورد در کتاب خود مسئله را چنین تعریف کرده که مسائل عبارت‌اند از پرسش‌هایی دربارۀ روابط بین متغیرها و فرضیه پاسخ غیرقطعی به چنین مسائلی است. با این تعریف پیداست مواردی از مسئله که از روابط بین متغیرها سخن و پرسش ندارند فرضیه‌بردار نیستند. شایسته است چند نمونه از فرضیات را که دو تن از جامعه‌شناسان (گیبز و مارتین) درباره علل شهرنشینی ایراد کرده‌اند، بیان کنیم:
اندازه و شدت شهرنشینی در جامعه به‌طور مستقیم با توزیع مواد مصرفی فرق می‌کند؛
اندازه و شدت شهرنشینی در جامعه به‌طور مستقیم با تقسیم کار فرق می‌کند؛
اندازه و شدت شهرنشینی در جامعه به‌طور مستقیم با توسعه دانش فنی فرق می‌کند؛
بعضی نویسندگان ویژگی‌هایی را برای یک فرضیه خوب شمرده‌اند که دقت در مفاد آنها نیز برای اثبات مدعای این مقاله (و به عبارتی، فرضیه ما) سودمند است. دانالد آری در کتاب خود چهار ویژگی را برمی‌شمارد. شرط اول و دوم عبارت‌اند از «برخورداری از قدرت تبیین» و «بیان رابطه بین متغیرها». چنان‌که مشاهده می‌شود در این دو مورد بر شرط رابطه و اینکه فرضیه منحصراً در موقعیت‌های رابطه میان دو متغیر مطرح می‌شود، تصریح شده است. همچنین کرلینجر در این زمینه دو ملاک برای فرضیه خوب برشمرده است: الف) بیان‌هایی درباره روابط بین متغیرها باشد؛ ب) به‌گونه‌ای روشن به آزمون‌پذیری روابط بیان‌شده دلالت داشته باشد. بنابراین فرضیه دربردارنده دو یا چند متغیر است که یا بالفعل می‌توان آن ها را اندازه‌گیری کرد و یا قابلیت اندازه‌گیری دارند و چگونگی رابطه متغیرها را مشخص می‌کنند؛
بیان فرضیه از سه حالت بیرون نیست: الف) مطالعه اثر متغیرها بر یکدیگر؛ ب) مطالعه رابطه بین متغیرها؛ ج) مطالعه تفاوت بین متغیرها؛ اما حالتی که در آن تنها توصیف صورت بگیرد نداریم.
نحوه تدوین سوال تحقیق
سوال پژوهش مناسب برای راهنمایی مقاله، تحقیق یا پایان نامه ضروری می باشد. از مهمترین ویژگی های سوال پژوهش می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- به اندازه کافی تخصصی و خاص برای پاسخ دادن باشد
- به اندازه کافی پیچیده برای بسط پاسخ در فضای مقاله یا پایان نامه باشد
- بر روی یک مسئله یا موضوع واحدی تاکید کند
- با استفاده از منابع اولیه یا ثانویه قابل تحقیق و بررسی باشد
- امکان پاسخگویی در محدوده زمانی مشخص با وجود برخی محدودیت های عملی وجود داشته باشد
- مربوط به حوزه مطالعاتی شما و جامعه بسیار گسترده باشد
در تدوین سوالات پژوهش به طور معمول گام های زیر مورد بررسی قرار می گیرد.
گام اول: یک موضوع کلی و عام را انتخاب کنید؛
گام دوم: برای اطلاع و فهمیدن از پژوهش ها و موضوعات تخصصی خود، مطالعه مقدماتی داشته باشید؛
گام سوم: موضوع را به موضوع تخصصی که روی آن می خواهید تمرکز کنید، محدود کنید؛
گام چهارم: یک مساله پژوهشی کاربردی یا نظری را که می خواهید به آن بپردازید، شناسایی کنید؛
بهتر است وقتی مساله کاملاً برای شما مشخص شد، یک یا چند پرسش تدوین کنید. به عبارتی دیگر، دقیقاً به آنچه که می خواهید بدانید و اینکه چگونه مشکل و مساله را حل خواهید کرد فکر کنید.
به عنوان مثال در صورتی که عنوان تحقیق “بررسی سطح رضایت کاربران از وبسایت مدیر وان” باشد، می توان از سوالات زیر استفاده کرد:
سوال اصلی:
آیا رضایت کاربران از وبسایت مدیر وان در سطح مطلوبی قرار دارد؟
سوالات فرعی:
آیا رضایت کاربران از طراحی وبسایت مدیر وان در سطح مطلوبی قرار دارد؟
آیا رضایت کاربران از امنیت وبسایت مدیر وان در سطح مطلوبی قرار دارد؟
آیا رضایت کاربران از پاسخگویی وبسایت مدیر وان در سطح مطلوبی قرار دارد؟
آیا رضایت کاربران از مطالب وبسایت مدیر وان در سطح مطلوبی قرار دارد؟
جهت آشنایی با نحوه تدوین سوال و فرضیات در طرح های آکادمیک، مطابق با استانداردهای وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و همچنین دریافت فایل مقاله بیس مربوط به توسعه طرح می توانید به بخش نمونه پروپوزال سایت مدیر وان رجوع کنید.
اولین کسی باشید که برای “نحوه نوشتن سوال و فرضیه در تحقیق” دیدگاه می‌گذارید;