گراندد تئوری (نظریه داده بنیاد)

نظریه داده بنیاد (نظریه زمینه ای) یا گراندد تئوری (Grounded Theory) یک روش پژوهش عمومی برای تولید تئوری است. نظریه داده بنیاد، روش پژوهشی استقرایی و اکتشافی است که به پژوهشگران در حوزه های موضوعی گوناگون امکان می دهد به جای اتکا به تئوری های موجود، خود به تدوین تئوری اقدام کنند. لذا این روش زمانی استفاده می‌شود که ادبیات پژوهش پیرامون موضوع از غنای لازم برخوردار نباشد. در این راهبرد، گردآوری و تحلیل داده ها و نظریه ای که در نهایت از داده ها استنتاج می شود، در ارتباط نزدیک با یکدیگر قرار دارند. هدف اصلی این رویکرد ارائه یک نظریه جدید است که تاکنون در جوامع پژوهشی مطرح نشده است.

بنابراین نظریه داده بنیاد یک روش تحقیق کیفی می باشد که برای نظریه‌ پردازی پیرامون پدیده مورد مطالعه استفاده می‌شود. پژوهشگر به جای آغاز کردن مطالعه خود با نظریه از پیش تصور شده، کار را با یک حوزه مطالعاتی خاص شروع کرده است و اجازه می دهد نظریه از دل داده ها پدیدار شود.

روش گراندد تئوری در کنار پدیدارشناسی، تحلیل تم (مضمون)، روایت پژوهی (تحلیل روایت)، فرامطالعه و اقدام پژوهی یکی از مهمترین رویکردها در روش تحقیق کیفی می باشد.

در استفاده از این تئوری، نظریه یا نظریاتی که وضعیت درحال وقوع را بررسی می کنند به صورت مصاحبه طراحی شده اند تا با پیشرفت اطلاعات توسط مصاحبه شونده مدیریت شوند. این روش جمع آوری اطلاعات به افراد این امکان را می دهد تا درک کامل تری از جوانب پژوهش داشته باشند و نقاط احتمالی را در صورت مهم بودن در نتیجه مطالعه پیشبینی کنند. این نکته به ایجاد نظریه های جدید یا ترکیبی از نظریه های موجود منجر می شود.

فرایند اجرای پژوهش در مسیر پردازش نظریه داده بنیاد از پرسش های پژوهش، یادداشت برداری و گردآوری داده ها، تجزیه و تحلیل، نمونه گیری نظری و اشباع نظری، نگارش و تدوین تئوری و مقایسه متون تشکیل می شود. در بسیاری از تحقیقات دانشگاهی پس از تدوین مدل با استفاده از روش تحقیق کیفی نظیر داده بنیاد، مدل به دست آمده را با روش تحقیق کمی، تصمیم گیری چند معیاره و روش های آماری تلفیق می کنند.

آموزش انجام نظریه داده بنیاد

از آنجایی که در نظریه داده بنیاد تجزیه و تحلیل داده ها به صورت چرخشی انجام می شود و مقایسات مداومی بین بخش های مختلف متن مصاحبه یا گزیده های داده ها صورت می گیرد، نگه داشتن سوابق و ردپای مقایسه مداوم داده ها در حین پیشرفت تحلیل کار پرچالشی است. استفاده از یک نرم افزار تجزیه و تحلیل داده های کیفی مانند مکس کیودا MAXQDA میتواند به محقق کمک کند تا در طول تجزیه و تحلیل داده ها سازماندهی فرایند را حفظ کند. شما عزیزان از طریق نرم‌ افزار مکس‌کیودا (MAXQDA) به همراه لایسنس و فعالسازی می توانید به این نرم افزار دسترسی داشته باشید. به طور کلی ۳ گام را می توان جهت پیاده سازی نظریه داده بنیاد در نظر گرفت.

گام اول: جمع آوری داده ها

در اولین گام روش داده بنیاد، داده های های کیفی از طریق مصاحبه با خبرگان یا مشاهده قابل دستیابی است. برای این منظور ابتدا باید سولات مصاحبه طراحی شود. جمع آوری داده ها معمولا شامل مشاهدات و مصاحبه های متعدد (با یادداشت برداری) می باشد.

گام دوم: مرحله کدگذاری

فرایند تحلیل از کد گذاری باز آغاز می شود و در حالت ایدئال به کدگذاری انتخابی ختم خواهد شد. در کد گذاری باز، داده‌ ها به بخش‌ های مجزا خرد شده و برای به ‌دست آوردن مشابهت ‌ها و تفاوت هایشان مورد بررسی قرار خواهند گرفت. همچنین در مرحله کد گذاری محوری، پژوهشگر یکی از مقوله‌ ها را به عنوان مقوله محوری انتخاب کرده، آن را تحت عنوان پدیده محوری در مرکز فرایند، مورد کاوش قرار داده و ارتباط سایر مقولات را با آن مشخص می‌کند. در نهایت محقق با استفاده از کدگذاری انتخابی یک نظریه را از روابط بین مقوله‌ های موجود در کد گذاری محوری به نگارش در می‌آورد. کد گذاری روند اصلی ساختن و پرداختن نظریه از داده ها می باشد. در شکل زیر مراحل کد گذاری تبیین شده است:

شکل ۱– مراحل کدگذاری

تجزیه و تحلیل داده ها نیز به صورت فرایند چند مرحله ای انجام می شود. تجزیه و تحلیل داده ها با باز خوانی مکرر داده ها انجام شده است و با این کار، مفاهیم اصلی داده ها به دست می آیند. برای رسیدن به تجزیه و تحلیل مناسب، پس از شناسایی نکات کلیدی، داده ها کد گذاری شده اند. سپس کد های اختصاص داده شده دارای محور های مشترک، به مجموعه ای از مفاهیم تبدیل و مقوله ها از طریق گروه بندی مفاهیم استخراج میشوند؛ در نهایت، با ترسیم روابط بین مقوله ها و مفاهیم، نظریه تدوین می شود. این سیر تدوین نظریه برخاسته از داده ها در شکل ۲ نمایان است.

شکل ۲– سیر تکوین نظریه برخاسته از داده ها

گفتنی است این مراحل نیز به صور خطی نیستند؛ بلکه با یکدیگر همپوشانی دارند و از یک فرایند رفت و برگشتی تبعیت می کنند (شکل ۲). درواقع، نظریه داده بنیاد یکی از روش های انجام تحقیقات کیفی است که با جمع آوری داده ها سعی در کشف نظریه دارد. به طور کلی هدف عمده این روش، تبیین یک پدیده از طریق مشخص کردن عناصر کلیدی آن و سپس طبقه بندی روابط این عناصر درون بستر و فرایند آن پدیده است.

گام سوم: ارائه الگوی پارادایمی

در فرایند گراندد تئوری پس از طبقه بندی داده ها و استخراج مفاهیم اولیه در کد گذاری ‌باز، در کد گذاری‌ محوری‌، مقوله‌ ها‌ به‌طور نظام‌ مند بهبود یافته و با زیر مقوله‌ ها پیوند داده‌ می‌شوند‌ و در نهایت از طریق، کد گذاری انتخابی، نظریه زمینه ای ارائه می شود و الگوی پارادایمی پژوهش شکل می گیرد. مدل پارادایمی از موارد زیر تشکیل می شود:

• شرایط علی
• شرایط زمینه‌ای
• شرایط مداخله‌گر
• استراتژی‌ها
• پیامدها

شکل ۳– ارائه الگوی پارادایمی

نکته: نظریه پردازان داده بنیاد، یکی از مقوله های حاصل از کد گذاری باز را انتخاب کرده و آن را به عنوان پدیده محوری در الگوی کد گذاری محوری استفاده میکنند.

بنابراین در گام سوم، با توجه به کد های بدست آمده در مراحل قبل ارتباط بین مولفه های پژوهش از طریق الگوی پارادایمی مشخص می گردد. در واقع از طریق الگوی پارادایمی، پژوهش تا سطح یکی از چندین فرایند یا شرایط اجتماعی اصلی که در داده‌ ها وجود دارند، فشرده‌ تر می‌شود. ظهور متغیر محوری در مطالعه، به عنوان راهنمایی برای گردآوری و تحلیل داده‌ های بیشتر بعدی نیز، عمل می‌کند، یعنی مقوله محوری سبب جهت‌ دهی به نمونه برداری نظری می‌شود.

روایی بخش کیفی

برای تولید نتایج معتبر و منسجم، باید روایی را به حداکثر رساند و در نهایت ممکن است به تعمیم پذیری منجر شود‌‌. این تأثیر زیادی بر چگونگی درک و مستندسازی اجزای مختلف یک مطالعه دارد‌‌. بنابراین، کیفیت یک تحقیق با تعمیم پذیری نتایج و در نتیجه آزمون و افزایش اعتبار یا قابل اعتماد بودن تحقیق مرتبط است. بر اساس نتایج حاصل از تحقیقات پیشین، پنج نوع مختلف روایی در تحقیقات کیفی شناسایی شد که شامل توصیفی، تفسیری، نظری، تعمیم و ارزیابی می باشد.

• روایی توصیفی: محقق اطلاعات را تحریف نمی کند و در حقیقت، موقعیت ها و حقایق گزارش شده آنهایی هستند که دیده و شنیده شده اند. به عبارتی دیگر، موضوع مهم دیگری که نویسنده بر آن تاکید کرده است، وابستگی متقابل مشاهدات و توصیفات با نظریه مورد استفاده در تحقیق است.
• روایی تفسیری: به حساسیت و فرآیندهای ذهنی محقق به منظور برداشت و تفسیر/ساخت معنای اشیا، رویداد ها و رفتار افراد درگیر در پدیده مورد مطالعه اشاره دارد. چنین اعتباری فرآیند های آگاهانه، نیات پنهان، باورها، مفاهیم و ارزش های شرکت کنندگان را در بر می گیرد.
• اعتبار نظری: این به این اشاره دارد که یک تبیین نظری که از طریق تجزیه و تحلیل تحقیق ایجاد می شود چقدر با داده ها سازگار است.
• تعمیم اعتبار: این شرط گسترش توضیح به سایر موقعیت های خاص یا سایر جمعیت ها، زمان ها و مکان ها است. تعمیم در تحقیقات کیفی معمولاً از طریق توسعه نظریه هایی اتفاق می افتد که می توانند موقعیت های بزرگتر و متفاوتی را در بر گیرند.
• اعتبار ارزش گذاری: این به توانایی نگاه انتقادی به نتایج تحقیق به عنوان راهی برای یادگیری و گسترش درک فرد اشاره دارد.

روایی در مطالعات کیفی با استفاده از رویکردهای مختلف، به طور معمول از نوع مثلث سازی^[۱]، بازبینی توسط همکار^[۲]، بازبینی توسط شرکت کنندگان^[۳]، ردیابی حسابرسی گونه^[۴] و توصیف غنی و با جزئیات از شرکت‏ کنندگان (و در صورت لزوم محیط و شرایط مصاحبه)^[۵] استفاده می‌شود‌‌. بنابراین استفاده از طیف وسیعی از رویکردهای روش‌ شناختی، اختلاط پارادایم‌ ها یا احتمالاً اختلاط روش‌ها در یک پارادایم به منظور اطمینان از تأیید و تعمیم یک تحقیق رایج است.

پایایی بخش کیفی

دو شاخص عمده مورد استفاده برای محاسبه پایایی کد گذاری ها پایایی باز آزمون (شاخص ثبات) و پایایی بین دو کد گذار (شاخص تکرار پذیری) می باشد.

شاخص ثبات یا پایایی بازآزمون، به میزان سازگاری طبقه بندی داده ها در طول زمان اشاره دارد؛ بدین ترتیب که یک کد گذار، یک متن را در دو زمان متفاوت کد گذاری میکند. به دلیل اینکه در محاسبه این شاخص، کد گذار و متن یکسان است، این نوع پایایی شامل کمترین احتمال دخالت عوامل کنترل نشده است.

در پایایی بازآزمون، تعدادی از مصاحبه ها به عنوان نمونه انتخاب شده و هر کدام از آنها در فاصله زمانی معینی (بین ۵ تا ۳۰ روز) مجدداً کد گذاری می شود. سپس کدهای تشخیص داده شده، با یکدیگر مقایسه میشوند. بنابراین، قدرت ثبات کد گذار مورد ارزیابی قرار می گیرد. هر چند با این شبهه روبرو است که آزمون مجدد می تواند تحت تاثیر یادگیری و تمرین محقق باشد و حافظه وی او را یاری نماید. در هر کدام از مصاحبه ها، کدهایی که با هم شبیه هستند به عنوان توافق و کدهای غیر مشابه به عنوان عدم توافق مشخص میشوند. سپس از فرمول زیر، برای تعیین پایایی کدگذاری ها استفاده می شود:

چنانچه ضریب پایایی محاسبه شده در مورد یک مصاحبه، ۶۰ درصد یا بیشتر باشد، آنگاه میتوان اظهار داشت که پایایی کدگذاری های تحقیق، مورد تایید است.

[۱][۱] Triangulation

[۲] Peer-debriefing

[۳] Member checking

[۴] Audit trail‌‌

[۵] Thick description